Sot, më erdhi libri antikuar Konti i Montekristos, në frëngjisht. Është botimi i parë i tij, nga Shtëpia Botuese Le Siècle (1846). Pata marrë pjesë, para ca kohësh në një ankand, fare rastësisht, dhe arrita ta blej këtë brilant të letërsisë botërore. Provova një gëzim të madh, teksa hapa kopertinën e tij të zverdhur nga koha, prej plot 162 vjetësh. Një gëzim të veçante, për më tepër që, pikërisht tani, jam duke shkruar sprovën Misteri Montekristo.
Nga Simbad Detari
Pjesa e parë dhe e dytë e Kontit të Montekristos, u botuan si fejton në Gazetën e Debateve (Le Journal des Débats), duke nisur nga 28 gushti gjer në 26 nëntor 1844, ndërkohë që pati edhe një ndërprerje të gjatë për probleme të ndryshme. Kjo, për arsye se një gazetë tjetër, Shtypi (La Presse), me të cilën Dumas kishte nënshkruar kontratën, synonte të rriste abonimet dhe ai qe angazhuar qysh në 16 tetor që të botonte aty, romanin Mbretëresha Margo (La Reine Margot) i cili do vijonte fill pas romanit të Balzac-ut Fshatarët (Les Paysans). Por, ky i fundit, i kishte mërzitur aq shumë lexuesit sa që gazeta Shtypi, vendosi ta ndërpresë vazhdimin e botimit duke i kërkuar Dumas, që të sillte sa më parë fejtonin e premtuar. Por, sigurisht, kjo do të thoshte që vazhdimi i Kontit të Montekristos të vonohej. Nga ana tjetër, fillimi i vitit 1845 u shoqërua edhe me skandalin e Eugène de Mirecourt i cili ishte hedhur në një sulm të ashpër publik, lidhur me vërtetësinë e autorësisë së romanit. Për pasojë, kjo akuzë e shtrëngoi Dumas, të bëjë padi në Komitetin e Shkrimtarëve si edhe në gjykatë.
Ndërkohë, Dumas duhet të përballojë njëherësh, edhe porosi të tjera nga gazeta tëndryshme. Kështu, nga janari gjer në mars 1845, ai duhet të furnizojë me kapituj të tërë, njëherësh, gazetat: Shtypi (Mbretëresha Margo), Shekulli (Pas njëzet vjetësh), Atdheu (Lufta e Grave). Në muajin prill, Mbretëresha Margo, mbaron së botuari, por në maj nis Kalorësi i shtëpisë së kuqe. Ndërkohë, lexuesve të Gazetës së Debateve u duhet të presin qershorin, për të ndjekur vazhdimin e fejtonit të lenë përgjysmë e që do vazhdojë gjer në 15 janar të vitit 1846, me pauza të shkurtra, në muajt tetor e nëntor. Paralelisht me ato, botuesi Pétion nxjerr në 18 volume, librin që mban titullin Konti i Montekristos. (Në origjinal, në frëngjisht, në këtë botim ai mban titullin Le Comte de Monte -Christo e pastaj, në botimin prej 12 volumesh, të gazetës Shekulli, nga Pétion dhe Michel Lévy, (1846) behet Le Comte de Monte-Cristo ( pa - h -).
'MISTERI MONTEKRISTO'
... Ka qenë një dëshirë imja mjaft e hershme, që të shkruaja diçka rreth romanit të shquar të Alexander Dumas Konti i Montekristos, si edhe për kujtime të tjera që lidhen me të dhe vitet e paharruara të adoleshencës. Të hidhja, pra, thjesht ca shënime për librin dhe autorin e tij, por edhe për atë çka ai roman përfaqësonte në lodrat, pasionet, mendimet dhe botën tonë shpirtërore të vegjëlisë e rinisë së hershme. Por, ëndrrat shpesh mbeten veç të tilla e kështu kaluan vite e vite të shumta e ja, tani, pas ngurrimesh e justifikimesh nga më të ndryshmet, me sa duket erdhi koha të vendos të ulem e të shkruaj, për misteret e asaj moshe dhe sigurisht, shumë më gjerë, për romanin në fjalë.
Vërtet, rrallë, mund të ndodhë që një libër të zërë aq shumë vend e të mbetet një kujtim e brengë eternele në jetën e një njeriu, ashtu siç më ka ndodhur mua, me romanin Konti i Montekristos. Sigurisht, nuk dëshiroj të tregohem egoist e ti a hedh gjithë këtë atribut vetes, nga që ky libër ka qenë e mbetet i dashur dhe i paharruar për miliona e miliona adoleshentë e të rritur, kudo në botë. Por, them kështu nga që do të doja ta lidhja këtë ndjenjë me të kaluarën si edhe me vendin që zinin aso kohe, në botën tonë shpirtërore, heronjtë e shumë librave të kësaj natyre. Të rikthehesha, pra me dëshirë, në fëmijëri nga që ajo është vazhdimisht në memorien time: e gjallë, e paharrueshme, e përjetshme ! Dhe, pse ta mohoj, duke vepruar kështu, të mund të vija në vend atë premtimin tim të dikurshëm e të ndrojtur, se një ditë do ulesha të shkruaja për ta rikujtuar sipas mënyrës sime, atë roman aq të shquar si edhe kohën që lidhet me heronjtë e tij.
Siç thashë më lart, ka qenë pikërisht koha e vegjëlisë, atëherë kur si për shumë moshatarë të mi, leximi i librave qe pasioni më i madh e kur, çdo ditë e gjer netëve vonë gëlltisja me uri të pafund, faqe pambarim nga çdo lloj libri që më binte në dorë. Sigurisht, aso kohe, botimet ishin të pakta e në më të shumtën e rasteve të mërzitshme e të politizuara, kështu që shumë lexues gjuanin gjetkë; pikërisht të ashtuquajturit libra të verdhë të cilët ishin botuar gjatë kohës së mbretërisë apo para saj pra, para ardhjes në fuqi, të regjimit komunist. Dhe ishte pikërisht prej shokut tim të ngushtë të atyre viteve, bibliofilit të pasionuar, të ndjerit Sotir Koçi, që unë munda të lexoj shumë libra, të cilët me përmbajtjen e tyre më hutonin e trullosnin krejtësisht, duke më çuar në një botë krejt ndryshe nga ajo që na rrethonte. Ishte pikërisht prej tij që munda të siguroj edhe fashikujt e parë të romanit Konti i Montekristos, të cilat në se nuk gabohem qenë botuar aty nga mesi i viteve ’30, prej shtëpisë botuese Luarasi në Tiranë.
Ishin një dëng fashikuj i vjetruar nga koha, prej 30 apo 40 faqesh secili, të cilët miku im Sotiri apo Bukinisti Mendel siç ia kisha vënë nofkën unë, nuk e di se nga i kish gjetur e që në kohën e mbretërisë, me sa dukej botoheshin për çdo javë, duke mbajtur kështu në suspense lexuesit që prisnin me ankth vazhdimin e tyre, për të njohur me tej ngjarjet mbërthyese të romanit në fjalë. Dhe, po e njëjta gjë, më ndodhi dhe mua. I morra fashikujt e rashë përmbys mbi to dhe, i përfshirë nga rrëfimi magjistar dhe ngjarjet e paimagjinueshme, nuk kisha durim qe t’i lexoja siç duhej por përpija faqet, duke krijuar me imagjinatën time si në një film herë rrëqethës e herë plot shkëlqim, ngjarjet dhe situatat dramatike që përjetonin personazhet e tij. Më vonë, dy a tre vjet më pas, nuk mbaj mend se si më ra në dorë, një botim tjetër ose më saktë një libër ku, fashikujt e romanit në fjalë ishin lidhur mirë e bukur së bashku, duke formuar kështu një libër tepër të trashë, mbërthyer me një kopertinë të fortë e të ilustruar. (Romani, pastaj, do të botohej vite më pas, me përkthimin e të njohurit Halit Selfo. E, edhe kjo gjë, kjo ngjarje e shënuar për shumë e shumë të rinj e lexues të asaj kohe, më hap nje tjetër sipar kujtimesh që më çojnë edhe ato, në rininë time të hershme ...)
Por, më së tepërmi nga ato vite kujtoj, se me sa ndjenjë e pasion, me ç’dashuri pothuajse të marrë e doja atë libër të vjetruar nga koha; kur mendoj personazhin Edmond Dantes, të parë për herë të parë në filmin me të njëjtin titull, luajtur nga aktori i shquar francez, Jean Marais, kuptoj fare mirë se unë atëherë, përjetoja një gjendje të tillë shpirtërore së cilës vetëm personazhe të tillë si Konti i Montekristos, mund t’i jepnin ideale frymëzuese, kuptim, emocione të veçanta e njëkohësisht, ngushëllim.
Ai libër, me ato ndodhi sa tragjike dhe heroike, me fletë të zverdhura nga koha e i lexuar kushedi sa herë, me ato ilustrime mahnitëse që vinin nga kohë e vende të panjohura, morri dhe më tepër jetë, atëherë kur në Shqipëri u shfaq për herë të parë filmi Konti i Montekristos, i realizuar sipas romanit te Alexander Dumas. Dhe ishte i madhi artist francez, Zhan Mare (Jean Marais), i cili luante në të rolin e Edmond Dantés. Zhan Mare - heroi i filmave tanë të vegjëlisë ! Artisti i shquar, legjenda, miti ynë i adhuruar, të cilin për herë të parë e njohëm aty, në kinemanë e vjetër të qytetit tonë. Aty, ku për të siguruar një biletë, zhvillohej një ‘betejë’ e vërtetë e cila vazhdonte disa orë, mes zhurmës dhe poteres së qindra njerëzve që hipur mbi njeri tjetrin, në sportelin e vogël me hekura të kinemasë, shaheshin, shtyheshin, qëllonin me grushte, gjakoseshin ... vetëm e vetëm për të parë, të ‘gjallë’ - Kontin e Montekristos ...
Aty para hyrjes së kinemasë ku, një evgjit shtatvogël, me sy të picërruar e fytyrë të nxirë nga tymi i mangallit me qymyr, shiste si gjithmonë, gështenja të pjekura mbështjellë në kaushë letre. Aty, në hollin e zhurmshëm të saj qe kundërmonte erë urinë e që ne as që na bezdiste fare, nga që mendonim se ishte thjesht aromë acetoni, nga ai me të cilin ngjiteshin shiritat e filmave që shpesh digjeshin apo këputeshin, gjatë seancave të shfaqjes. Aty, mes tymit të cigareve dhe erës së djersës së qindra njerëzve, me sytë ngulur para pëlhurës së bardhë, ku lëviznin imazhe e shpaloseshin ngjarje që mbushnin limontinë, vogëlsinë dhe zymtësinë e jetës sonë të vobektë. Aty, në sallën plot, ku shfaqej drama e jetës së Edmond Dantes e, kur teksa ndërroheshin bobinat e akteve dhe për dy-tri minuta filmi ndërpritej e ndizeshin dritat, të gjithë thërrisnin në korr e plot sharje, duke i bërtitur operatorit të kinemasë:
- Shpejt, ndërroi bobinat, Qani !... Të zuri gjumi, ë ?!
I përhumbur mes atyre kujtimeve të largëta, të cilat them se më kanë dhuruar më tepër emocione se gjithë bukuritë e botës që kam parë gjer më sot, vazhdoj të eci i përkulur si Diogjeni me kandil, me sytë përdhe, për të vazhduar edhe me tej përjetimin e emocioneve të tilla fëmijërore. Dhe, them se ato, pavarësisht nga varfëria dhe mizorja e thellë, kanë qenë vërtet çaste të bukura, tepër të rralla ...
Por, përse ai libër, pse historia që ai rrëfen, fati, drama dhe lavdia e shkëlqimi i personazhit të tij kryesor, Edmond Dantes, më patën rrëmbyer aq shumë e ai, ish bërë heroi im, idhulli, miku im intim - personazhi me të cilin jetoja e guxoja të ndërtoja plot ëndrra aventurash të bukura e të paimagjinueshme? Sot, kur rri e mendoj për t’i dhenë përgjigje kësaj pyetje, them se së pari, kjo ndodhte nga që unë përjetoja ne mënyrë tepër intensive dhe romantike adoleshencën, moshën e kërkimit të modeleve dhe heronjve udhëheqës shpirtërorë. Por, nga ana tjetër mendoj gjithashtu se, në atë kohë ne jetonim në një shoqëri tepër agresive, plot padrejtësi e pabesi dhe shumë njerëz, pa dyshim, ishin të prirë të ëndërronin ngadhënjimin e së Mirës ndaj së Keqes. Por, kjo ëndërr e bukur dhe pasiononte, ishte një brengë e cila ta plagoste shpirtin thellë e për më tepër krejt e pamundur. Dhe, ja, mes kësaj gjendje dëshpërimi, vinte Edmond Dantes, ky njeri i thjeshtë i ndëshkuar gjer në ekstrem nga pabesia e ligësia. Vinte me historinë e jetës së tij, duke na dhënë kurajën se shpresa, kurrë s’duhet humbur. Me mesazhin idealist e ngushëllues se edhe një njeri i vetmuar, mund të arrinte në ‘lartësinë e qiejve’, për të bërë diçka kundër padrejtësive, errësirës, së keqes dhe dhunës ...
E, përveç kësaj, ca ngjarje të rëndësishme që ndodhnin në atë roman, a s’kishin të bënin me personazhe të cilët për ne, ishin jo pak të njohur ? Ali Pashë Tepelena, fortesa dhe liqeni i Janinës, gruaja dhe vajza e Aliut - Vasiliqia dhe Haydeja - tradhtia dhe vrasja e tij e pabesë; të gjitha këto e të tjera, a s’kishin të bënin me historinë tonë ? E pastaj, ai ekzotizëm vezullues që shoqëronte Kontin e Montekristos, a nuk nxiste ëndrra dhe përfytyrime llamburitëse të cilat i jepnin ushqim fantazisë duke provokuar ëndrra, idhuj, skena, heronj e mite ? A s’ishte mahnitëse, ajo mjeshtëri magjepsëse e Alexander Dumas për ta bërë Edmond Dantesin herë Kont të Montekristos e herë lord Wilmore, abat Bussoni e Simbad Detari. A s’më shoqëronte në çdo faqe të romanit, një ngazëllim drithërues e mahnitës, teksa përjetoja fatin tragjik të kapitenit të thjeshtë Edmond Dantes, i cili pastaj në mënyrë të pabesueshme, kthehet e bëhet mbinjeriu Montekristo ?
Ai fat magjepsës që e çon atë nga errësira në dritë, nga fatalizmi në shpresë, nga vdekja në një rilindje vezulluese rrethuar plot thesare e lavdi ? A s’ishte ai, pra, një hero kozmopolit, i drejtë, i ndershëm dhe tepër i pasur ? Nje person gjeni i cili nuk e pranonte të pamundurën? Pa dyshim, me gjithë ato veti sugjestionuese, Edmond Dantes, s’kishte se si të mos shndërrohej para syve të mi, në një model heroik i cili merrte trajtat e një shenjtori ...
(fragment nga sprova 'Misteri Montekristo' shkruar nga Vasil Qesari)
